Perspektywy rozwoju współpracy między Iranem a Azją Centralną

Na początku maja pierwszy pociąg kontenerowy został wysłany międzynarodowym korytarzem transportowym Północ-Południe z Rosji do Indii przez Iran. Rozwój korytarza transportowego zwiększy możliwości handlowe krajów Azji Środkowej.

W ostatnich latach priorytetem polityki zagranicznej Iranu jest rozwój stosunków z sąsiadami z Azji Centralnej. Głównymi motywami interakcji gospodarczych z Azją Centralną była walka z sankcjami, ekspansja wpływów gospodarczych oraz zróżnicowanie polityki zagranicznej. Iran ma dziś umowę z krajami EUG w sprawie strefy wolnego handlu. 

W 2022 r. prezydent Iranu Ebrahim Raisi odwiedził Turkmenistan, Uzbekistan i Kazachstan, natomiast prezydenci Tadżykistanu i Turkmenistanu – Iran. Współpraca Iranu z Azją Centralną polega na możliwości tranzytu towarów przez terytorium Iranu, w tym eksportu-importu ropy i gazu, dostarczania energii elektrycznej, minerałów i produktów rolnych. Iran jest głównym ogniwem Międzynarodowego Korytarza Transportowego Północ-Południe (INSTC). Korytarz Północ-Południe istnieje od 2000 roku. Został założony przez Indie, Iran i Rosję, ale obecnie w projekt zaangażowanych jest ponad 10 państw. 

„Północ-Południe” – trasa o długości 7 tysięcy kilometrów komunikacji morskiej, kolejowej i drogowej dla przepływu towarów między Indiami, Iranem oraz krajami Zatoki Perskiej z Azją Środkową i krajami europejskimi. „Północ-Południe” jest o 40 proc. krótsza i o 30 proc. tańsza niż trasa przez Kanał Sueski. W tym zakresie zainteresowane państwa zwracają szczególną uwagę na współpracę z Iranem i realizację porozumienia z Aszchabadu.

Podczas pierwszego spotkania Iranu z państwami Azji Centralnej, które odbyło się jesienią ubiegłego roku w Teheranie, skupiono się na współpracy tranzytowej. Uczestnicy postanowili zwiększyć tranzyt towarów do 20 mln ton rocznie. Jest to kolejny krok w kierunku rozwoju wielopłaszczyznowych stosunków handlowych Iranu z Azją Środkową na tle możliwości interakcji w ramach Szanghajskiej Organizacji Współpracy, Euroazjatyckiej Unii Gospodarczej i Organizacji Współpracy Gospodarczej.

Iran – Turkmenistan

Granica między Iranem a Turkmenistanem ma 1200 kilometrów długości. Kraje są połączone czterema korytarzami drogowymi i kolejowymi. W rzeczywistości Turkmenistan jest bramą Iranu do Azji Środkowej. 

Cztery wspólne przejścia graniczne, otwarcie kolejnego przejścia granicznego dla handlu oraz uproszczenie wydawania wiz dla przedsiębiorców obu krajów stanowiły podstawę do rozszerzenia zakresu dwustronnych stosunków handlowych. W czerwcu 2022 r. podpisano zamknięty pakiet 9 memorandów, obejmujący współpracę bilateralną w zakresie inwestycji, transportu, tranzytu, handlu, gospodarki, nauki i technologii. Wolumen wymiany handlowej między Iranem a Turkmenistanem w 2022 roku wyniósł 435 mln USD.

Iran-Kazachstan

W ubiegłym roku stosunki i oficjalne wizyty między Iranem a Kazachstanem znacznie się zintensyfikowały. Porozumienia o współpracy w różnych dziedzinach, utworzenie wspólnych izb handlowo-przemysłowych i międzyrządowej komisji gospodarczej, rozszerzenie obecności sektora prywatnego obu krajów, uproszczenie reżimu wizowego, rozwój ruchu towarowego i pasażerskiego przyczynił się do poprawy stosunków między Iranem a Kazachstanem. 

Duże znaczenie w sferze tranzytowej ma połączenie kolejowe z Iranem i uruchomienie pierwszego pociągu kontenerowego z Kazachstanu do Turcji (przez terytorium Iranu). Kazachstan ma strategiczne plany wobec irańskich portów, takich jak Bandar Abbas (w 2018 r. otwarto tu kazaski konsulat) i Chabahar (irański port w Zatoce Omańskiej na Oceanie Indyjskim). Ponadto kazachstańska firma Semurg Invest planuje do 2025 roku zakończyć budowę terminalu eksportu zboża w Bandar Abbas.

Handel dwustronny między Kazachstanem a Iranem w 2022 roku wzrósł o 20 proc. i osiągnął 528 mln USD w porównaniu z 2021 r. (440 mln USD). Większość eksportu z Kazachstanu to pszenica, jęczmień, fasola, zboża, olej, bawełna, z Iranu pistacje, daktyle, żelazo i materiały budowlane. Irańskie firmy działają także w Kazachstanie w zakresie hodowli zwierząt, przetwórstwa mięsnego, nabiału i uprawy ryżu.

Iran – Uzbekistan

W ciągu ostatnich pięciu lat doszło do rozszerzenia współpracy między Uzbekistanem a Iranem w zakresie handlu, energii, rolnictwa, wzajemnych inwestycji i transportu, natomiast we wrześniu 2022 roku podpisano 17 umów między krajami. Głównym kierunkiem stosunków gospodarczych między Iranem a Uzbekistanem jest transport i logistyka. Uzbekistan wykorzystuje przepustowość portu Bandar Abbas, dyskutuje się też o zakupie jednego z terminali portu Chabahar. 

Uzbekistan, zainteresowany zwiększeniem obrotów handlowych, zabiega również o wykorzystanie portu Chabahar i korytarza Północ-Południe do rozszerzenia eksportu. Uzbekistan eksportuje tekstylia, bawełnę, jedwab, owoce i warzywa oraz nawozy chemiczne, Iran – tworzywa sztuczne, żelazo, stal i sprzęt. Oba kraje planują zwiększyć swoje obroty handlowe z 435 mln USD do 1 mld USD w ciągu kilku lat.

Iran – Tadżykistan

W tej chwili między krajami podpisano 17 umów o współpracy w takich dziedzinach jak handel, transport, energia, edukacja i turystyka (zwiększono liczbę połączeń lotniczych). Obroty handlowe między Iranem a Tadżykistanem osiągnęły 181 mln USD, czyli ponad dwukrotnie więcej niż w poprzednich latach. Irańczycy pomagają też przy budowie elektrowni wodnej Sangtuda-2 i tunelu Istiklol.

Nie można jednak liczyć na irańskie inwestycje, gdyż Iran również przeżywa kryzys gospodarczy. W ubiegłym roku i do maja 2022 r. w kraju często wybuchały protesty niezadowolenie ze wzrostu inflacji, która w styczniu br. sięgnęła 42 proc. W tych warunkach irańskie przywództwo raczej nie będzie w stanie pomóc tadżyckiej gospodarce.

Iran – Kirgistan

W porównaniu z innymi republikami Azji Środkowej Kirgistan jest krajem najbardziej oddalonym i ma najsłabsze związki gospodarcze z Iranem. Jednocześnie Kirgistan w 2016 roku podpisał dziesięcioletnią umowę o współpracy z Iranem i jest obecny w porcie Chabahar. Dwustronna wymiana handlowa między Kirgistanem a Iranem wynosi obecnie zaledwie 80 mln USD.

Współpraca handlowa z Azją Środkową stanowi około 5 proc. całkowitego handlu zagranicznego Iranu, co jest znikome w porównaniu z Chinami i Rosją. Jednak nawet pomimo tego współpraca gospodarcza między Iranem a Azją Środkową wzrosła 11-krotnie.

Rozwój współpracy transportowej, wzrost liczby połączeń lotniczych, tworzenie wspólnych przedsięwzięć handlowych i rolniczych, wzrost popytu na owoce, warzywa, orzechy, pistacje, daktyle irańskie, zmiany w ustawodawstwie mające na celu uniknięcie podwójnego opodatkowania, zapewnienie interakcji między strefy wolnego handlu i specjalne strefy ekonomiczne znacznie zwiększą wolumen handlu irańsko-środkowoazjatyckiego.

Rozszerzeniu współpracy między Iranem a Azją Centralną niewątpliwie ułatwi budowa odcinków kolei Chabahar-Zahedan (który połączy port Chabahar przez Afganistan z Uzbekistanem) oraz Zahedan-Maszhad (który połączy port Chabahar z Turkmenistanu) oraz podpisanie umowy o wolnym handlu między Iranem a EUG, a także stabilizacja sytuacji w Afganistanie.