Kazachstan: Czas reform w skomplikowanym otoczeniu

Inwazja Rosji na Ukrainę postawiła Kazachstan w niezwykle trudnej sytuacji, jeśli chodzi o kontynuowanie reform, ale prezydent Kassym-Żomart Tokajew zdecydował się kontynuować – i pogłębiać.

Po dojściu do władzy w 2019 r. prezydent Kazachstanu Kasym-Żomart Tokajew uczynił reformę kraju centralnym punktem swojej prezydentury. Środowisko nie było jednak zbyt przyjazne. Na płaszczyźnie zewnętrznej wojna Rosji w Ukrainie zwiększyła ryzyko dla Kazachstanu zarówno w sferze bezpieczeństwa, jak i pod względem gospodarczym. Wewnętrznie Tokajew spotkał się z oporem ze strony wpływowych elementów w jego własnym rządzie.

Jakie są zatem perspektywy dla Kazachstanu na przyszłość? Pod koniec 2019 r. prezydent Tokajew uruchomił swój pierwszy duży pakiet reform, a następnie kilka dodatkowych pakietów.

Ewolucja zamiast rewolucji

W kilku obszernych przemówieniach do narodu Tokajew mówił szczerym i stosunkowo zjadliwym językiem o wielu problemach nękających Kazachstan, które powstrzymują kraj przed szybszym postępem w kierunku deklarowanego celu, jakim jest dołączenie do najbardziej rozwiniętych krajów świata w ciągu najbliższych kilku dekad.

Prezydent zainicjował liczne reformy polityczne, gospodarcze i społeczne, które miały na celu przekształcenie relacji między obywatelami a państwem. Reformy te mają na celu odwrócenie dominacji państwa nad społeczeństwem i zmianę charakteru instytucji państwowych na takie, które kierują się pojęciem służby społeczeństwu.

Cel tych reform nie powinien być źle rozumiany. Nie mają one na celu doprowadzenia do natychmiastowej demokratyzacji czy szybkiej liberalizacji systemu politycznego. Przywódcy Kazachstanu pozostają sceptyczni wobec niekontrolowanej liberalizacji, obawiając się zagrożeń dla bezpieczeństwa, jakie może ona nieść dla kraju graniczącego z Rosją i Chinami. Reformy mają raczej na celu stopniową modernizację kraju poprzez przede wszystkim poprzez zapewnienie bardziej efektywnych i przejrzystych rządów – coś, co nieuchronnie stworzy z czasem warunki do ewolucyjnych zmian politycznych.

Nawet tego było jednak za wiele dla części „starej gwardii” w kazachskiej polityce, gdyż zmiany te zagrażały ich nieformalnej władzy w kraju. Kiedy w styczniu 2022 r. wybuchły protesty społeczne związane z kwestiami gospodarczymi, elementy te przejęły kontrolę nad protestami i podjęły próbę wywołania spustoszenia w największym mieście kraju, Ałmaty, w celu osłabienia i ewentualnego obalenia Tokajewa.

Trudne otoczenie na zewnątrz

Wkrótce potem inwazja Rosji na Ukrainę postawiła Kazachstan w niezwykle trudnej sytuacji. Retoryka Moskwy wobec Astany nasiliła się, gdy kazachscy przywódcy odmówili podporządkowania się rosyjskiej linii w sprawie wojny. Wkrótce Moskwa zaczęła przerywać eksport kazachskiej ropy z rosyjskiego portu w Noworosyjsku pod wyraźnie zmyślonymi pretekstami. Rosyjskie media państwowe zaczęły wygłaszać zawoalowane groźby pod adresem Kazachstanu.

W tym kontekście najprostszym rozwiązaniem byłoby wstrzymanie reform. Jednak żądania społeczeństwa, a co za tym idzie stabilność rządu, wymagały od prezydenta Tokajewa kontynuowania reform. W marcu 2022 r. zapowiedział pogłębienie reform politycznych, które wzmocnią rolę parlamentu i sądów, a także zwiększą partycypację polityczną, zwłaszcza na szczeblu lokalnym.

Jednym z kluczowych aspektów było utworzenie Trybunału Konstytucyjnego, do którego wszyscy obywatele mogą się odwoływać. Kilku sędziów powołanych do sądu przełamuje tradycyjny schemat, spędzając swoje kariery w społeczeństwie obywatelskim, a nie w instytucjach państwowych. W tym momencie wydaje się prawdopodobne, że sąd może stać się narzędziem do przyspieszenia reform.

Kolejnym kluczowym elementem jest wprowadzenie wyborów na stanowiska burmistrzów obszarów wiejskich. Podczas gdy tradycyjnie byli oni mianowani i służyli jako rozszerzenie władzy wykonawczej w prowincjach, rząd stopniowo przechodził do wyboru tych burmistrzów. Podczas gdy większość wybranych burmistrzów to przedstawiciele partii rządzącej, reforma z pewnością zapewni większą odpowiedzialność przed wyborcami, a nie tylko przed wyższymi szczeblami systemu. Tokajew ogłosił, że reforma zostanie rozszerzona na większe dzielnice i miasta.

Krajowy wymiar zmian

Na poziomie krajowym w ostatnich wyborach parlamentarnych doszło do poszerzenia liczby partii politycznych reprezentowanych w parlamencie. W swoim raporcie OBWE przyznała, że wybory przyniosły większą konkurencyjność i dały wyborcom większy wybór. Ostatnim ważnym przedsięwzięciem, o którym warto wspomnieć, jest wysiłek rządu zmierzający do odzyskania mienia skradzionego przez urzędników poprzednich administracji i wywiezionego za granicę. Kazachstan nawiązał współpracę z największymi organizacjami międzynarodowymi w celu odzyskania części z ponad 100 mld USD, które według szacunków zostały ukryte za granicą, i utworzył specjalny fundusz, aby wykorzystać odzyskane aktywa na budowę szkół i inne wydatki socjalne.

Podsumowując, prezydent Tokajew postawił na zaspokojenie rosnącego zapotrzebowania na zmiany i rozwój społeczno-gospodarczy w społeczeństwie poprzez połączenie wysiłków. Obejmują one zmianę logiki instytucji państwowych, ostrożne otwieranie się na głos polityczny w kontrolowany sposób, odzyskiwanie skradzionych aktywów i zwiększanie wydatków państwa na inwestycje społeczno-gospodarcze. Reasumując, celem rządu jest zapewnienie wystarczających inwestycji w przyszłość i wystarczających zmian w obecnych instytucjach państwowych, aby zapewnić wzmocnienie legitymacji rządu.

Przez cały czas celem jest doprowadzenie do takich zmian przy jednoczesnym zachowaniu ogólnej kontroli nad systemem politycznym i uniknięciu tego rodzaju niepokojów, które dotknęły kraje w regionie i otworzyły drogę nikczemnym podmiotom zagranicznym do podważenia stabilności tych krajów. Tylko czas pokaże, czy ten zakład postawiony przez prezydenta Tokajewa zakończy się sukcesem.