Czas zmiany unijnego zaangażowania w Azji Centralnej?

W ostatnich latach UE zmieniła sposób postrzegania Azji Środkowej. Kulminacją tych wysiłków był niedawno pierwszy szczyt przywódców UE-Azja Środkowa. Pod koniec października przewodniczący Rady Europejskiej Charles Michel złożył pierwszą oficjalną wizytę w Astanie i spotkał się z przywódcami wszystkich pięciu państw Azji Środkowej — Kazachstanu, Kirgistanu, Tadżykistanu, Turkmenistanu i Uzbekistanu. 

Szczyt przywódców UE-Azja Środkowa odbył się po raz pierwszy, ponieważ znaczenie Rosji w Azji Środkowej osłabło w wyniku niesprowokowanej wojny z Ukrainą. Michel nazwał szczyt „czymś więcej niż tylko dialogiem między dwoma regionami” i podkreślił, że te dwa regiony „zbliżają się do siebie”. 

Przebywając w stolicy Kazachstanu, Michel wezwał także do ściślejszej współpracy między UE a Azją Środkową, dodając, że oczekuje na zaplanowaną na 18 listopada konferencję UE na temat łączności w Azji Środkowej w Samarkandzie, w której uczestniczył wysoki przedstawiciel UE do spraw zagranicznych i polityki bezpieczeństwa Josep Borrell.

Przyczyny zwiększonego zaangażowania

UE kieruje się geopolitycznymi ambicjami dostosowania swojego statusu drugorzędnego podmiotu w regionie, który rozciąga się na strategicznym obszarze geograficznym w sercu Eurazji, graniczącym z Rosją od północy, Chinami od wschodu oraz Afganistanem i Iranem od południa. 

Do tej pory region był w dużej mierze postrzegany przez pryzmat wielkiej gry między trzema wielkimi mocarstwami — Rosją, Chinami i Stanami Zjednoczonymi. Ta trójka próbowała zdominować region w pogoni za swoimi w dużej mierze rozbieżnymi interesami, stosując klasyczną taktykę dziel i rządź. Rosja z uporem dąży do utrzymania silnej obecności w regionie, tworząc sojusze bezpieczeństwa i gospodarcze – Organizację Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym (OUBZ) i Euroazjatycką Unię Gospodarczą (EUG).

Chiny z kolei pożyczyły Azji Środkowej miliardy na budowę dużych projektów importowo-eksportowych i połączeń dostaw energii w ramach Inicjatywy Pasa i Szlaku (BRI), które uzupełniają jej ambicje gospodarcze i geopolityczne. Tymczasem Stany Zjednoczone starały się wspierać neoliberalne instytucje w państwach Azji Środkowej i rozwijać je na drodze do demokracji i gospodarki rynkowej. 

W przeciwieństwie do tych mocarstw UE nie miała znaczących interesów geopolitycznych w Azji Środkowej. Z tego powodu UE objęła Azję Środkową szerszą europejską polityką sąsiedztwa. Jednak wraz z rosnącą asertywnością Chin i Rosji w Azji Centralnej UE zaczęła ponownie zastanawiać się nad kierunkiem swojej polityki zagranicznej, biorąc pod uwagę różnice między państwami regionu. Doprowadziło to do przyjęcia w 2019 r. nowej strategii wobec Azji Środkowej.

Przed wizytą w Kazachstanie i Uzbekistanie 30 października niemiecka minister spraw zagranicznych Annabella Baerbock oświadczyła, że ​​Niemcy nie chcą, aby Azja Środkowa była „zakuta w kaftan bezpieczeństwa na froncie Rosji lub zależna od Chin”. Wypowiedź ta dobitnie pokazała geopolityczne aspiracje zarówno Niemiec, jak i UE do udziału w nowej „wielkiej grze” mającej na celu zapobieżenie nieskrępowanemu wzrostowi wpływów rosyjskich i chińskich w regionie. 

Nowe umowy i partnerstwa

UE zamierza zintensyfikować współpracę z Azją Środkową, aby zrealizować swoje geoekonomiczne ambicje zwiększenia łączności euro-azjatyckiej za pośrednictwem której towary, ludzie i usługi mogą swobodnie przepływać. Chociaż UE nie wprowadziła własnego projektu szlaku transportowego w Azji Centralnej, jest mocno zaangażowana w sferę łączności.  Jednak Bruksela była bierna w wspieraniu chociażby rurociągów na dnie Morza Kaspijskiego i Morza Czarnego pozostając w tyle za chińskim BRI i kierowaną przez Rosję EAEU. Pod koniec 2018 r. UE przedstawiła swoją strategię na rzecz połączenia Europy i Azji, przedstawiając konkretne propozycje i inicjatywy polityczne mające na celu poprawę łączności energetycznej, transportowej, cyfrowej i międzyludzkiej w Eurazji. 

Zatwierdzając zmienioną strategię dotyczącą Azji Środkowej, UE uznała strategiczne znaczenie Azji Środkowej w jej globalnych wysiłkach na rzecz wzmocnienia trwałej, kompleksowej i opartej na zasadach łączności w Eurazji. W tym celu UE zamierzała zacieśnić stosunki z państwami Azji Środkowej za pomocą podejścia dwustronnego opartego na szeroko zakrojonych i wzajemnie korzystnych umowach o wzmocnionym partnerstwie i współpracy (EPCA), co zostało podkreślone w ramach podejścia regionalnego z uwzględnieniem wyjątkowych cech każdego kraju w regionie. 

UE wdrożyła EPCA z Kazachstanem, a także podpisała tymczasową umowę handlową z Turkmenistanem. W lipcu 2022 r . UE i Uzbekistan pomyślnie zakończyły trzyletnie rozmowy i podpisały nową umowę EPCA w Brukseli. Ponadto zrewidowana strategia UE wobec Azji Centralnej głosi, że Bruksela jest również zaangażowana w realizację EPCA z innymi zainteresowanymi państwami Azji Centralnej — Kirgistanem i Tadżykistanem. Pod koniec 2021 r. przewodnicząca Komisji Europejskiej Ursula Von der Leyen zapowiedziała, że ​​UE zmobilizuje do 300 mld euro inwestycji na uruchomienie nowej inicjatywy w zakresie łączności — Global Gateway na lata 2021-2027. Daje też sygnały, że w najbliższych latach UE będzie rozwijać sieci z różnymi państwami w różnych częściach świata by rozszerzyć je na kraje Azji Środkowej.

Aspekt bezpieczeństwa

UE zamierza zacieśnić współpracę w zakresie wyzwań związanych z bezpieczeństwem w państwach Azji Środkowej i Afganistanie. UE jest szczególnie zainteresowana zacieśnieniem współpracy z państwami Azji Środkowej w zakresie zwalczania takich wspólnych kwestii związanych z bezpieczeństwem, jak radykalizacja postaw, brutalny ekstremizm, terroryzm, zagrożenia hybrydowe i cybernetyczne oraz bezpieczeństwo i ochrona jądrowa. Podczas oficjalnej wizyty Michela w Astanie pod koniec października przywódcy UE i Azji Środkowej zwrócili uwagę na potencjał współpracy w zakresie zarządzania granicami i bezpieczeństwa, wspólnej walki z terroryzmem, międzynarodową przestępczością zorganizowaną i handlem narkotykami, przemytem migrantów i innymi nowymi zagrożeniami zgodnie z uniwersalnymi zasadami.

Nagłe wycofanie sił amerykańskich z Afganistanu i następujący po nim upadek rządu Republiki Afganistanu zaniepokoiły zarówno Azję Środkową, jak i UE; Afganistan mógł stać się źródłem zagrożeń dla regionalnego i międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. Uznając kluczową rolę Azji Środkowej w globalnych wysiłkach na rzecz promowania sprzyjającego włączeniu społecznemu pokoju, bezpieczeństwa i zrównoważonego rozwoju w Afganistanie oraz podkreślając, że wysiłki te powinny przynieść korzyści regionowi, UE zamierza zachęcać do bliższej łączności między Azją Środkową a Azją Południową przez Afganistan.

Zaangażowanie UE jest motywowane jej interesami geopolitycznymi mającymi na celu zapobieżenie wzrostowi wpływów Rosji i Chin, oraz jej wewnętrznymi obawami dotyczącymi stawienia czoła wyzwaniom bezpieczeństwa w Azji Środkowej i poza nią. Nowe ambicje UE dadzą państwom regionu szansę na zintensyfikowanie wszechstronnych partnerstw z UE, która może odegrać pozytywną rolę w regionie, oferując alternatywę dla Moskwy i Pekinu oraz pomagając państwom Azji Środkowej w dywersyfikacji ich gospodarek i połączeń regionalnych.

W tym kontekście ambicja UE, by zmienić status drugorzędnego gracza wymaga konkurowania z Rosją i Chinami, a także z innymi wschodzącymi potęgami regionalnymi w regionie, takimi jak Turcja, Indie i Iran.